معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عبدالقادر گیلانی (470 ـ 561 ق) در سال 488 به بغداد می‌رود؛ این سال مصادف با درگذشت علامه ابومحمد تمیمی حنبلی و کناره‌گیری امام غزالی از تدریس در مدرسۀ نظامیه و به‌انزوا رفتن اوست. این اتفاق و فرار از مدرسه، به اندازۀ خود شخصیت غزالی دارای اهمیت است.

گیلانی استاد فراوان دیده و در علوم مختلف به مهارت رسیده و صاحب نظر بود و به قول خود «خشم و تندی بزرگان بسیار دیده و بر عتاب شیوخ تاب آورده»؛ ولی در ادبیات فقط پای درس ابوزکریا یحیی بن علی بن محمد بن حسن بن بسطام الشیبانی الخطیب التبریزی نشسته است. در لغت هم اصولاً اهل بازی‌های زبانی نیست و آن بدایع و مهندسی‌های زبانی و استعاره‌های شگرف که برای مثال در آثار ابن‌عربی است، در کار او نمی‌توان یافت.

عبدالقادر گیلانی بیشتر مفهوم‌محور و شاگردمحور است؛ به قول خودش قشر و پوسته را دور می‌افکند و لب و مغز کلام را می‌گوید؛ یعنی میان زبان‌آوری و نقل معانی، دوم را برمی‌گیرد. او از نوادر صوفیه است که در هر سه زوایۀ مثلث «مسجد، مدرسه و خانقاه» جایگاه و پایگاه و مقامی داشت و مریدانش یک  دم دست از دامنش باز نمی‌کشیدند.

عبدالقادر از بزرگان عرفان و تصوف اسلامی است. تأثیر ایشان بر شاگردان و مریدان و همچنین آثار وزین باقی‌مانده از ایشان گواه این مدعاست و کتاب حاضر یکی از آثاری است که از مواعظ و نصایح ایشان جمع‌آوری شده و سرشار از حکمت‌ها و پندها و اندرزهای مفید برای انسان‌های جویای حق و حقیقت است. در این کتاب به عرفان حقیقی و صحیح از منظر بزرگان اشاره شده و نقل قول و مواعظ و نصایح ایشان در قالب حکایت‌های تأثیرگذار بیان شده است.

مکتوبات عبدالقادر که عمدتاً کتابت فی‌المجلس اقوال او توسط مریدان کاتب و کاتبان مرید است، شامل مباحث کلی و دروس عمومی است. از جمله آثار او عبارت‌اند از: الغنیة لطالبی طریق الحق و الفتح الربانی و الفیض الرحمانی، فتوح الغیوب، مکتوبات، السراج الوهاج فی لیلة المعراج، اصول الدین و ... .

«الفتح الربانی و الفیض الرحمانی» شامل 62 جلسۀ مستقل وعظ است که 36 جلسه از آنها در مدرسه و 17 جلسه در خانقاه ایراد شده و نه جلسۀ دیگر، مکان انعقاد جلسه در متن نیامده است. دقیقاً مشخص نیست این مواعظ را چه کسی گردآوری کرده است؛ ولی «قرمانی» معتقد است مریدی به نام عفیف اینها را از زبان عبدالقادر شنیده و کتابت و جمع‌آوری کرده و در هیئت این کتاب درآورده است.

گاهی در ابتدای جلسه، نشانی دقیق محل وعظ داده شده است؛ مثلاً اول جلسۀ سوم چنین آمده است که در فلان تاریخ و در مدرسۀ معموره، گاهی هم نه مثل جلسۀ بیست‌وپنجم. اما به طور کل انعقاد جلسات یا در مجسد یا خانقاه یا مدرسه. جلسات عموماً با دعایی کوتاه و سپس نقل آیۀ 201 سورۀ «بقره» (ربنا آتنا فی الدنیا حسنة) است به پایان می‌رسند و گاهی هم این‌طور نیست.

بعضی از مجالس مثل مجلس بیست‌وهفتم بسیار کوتاه‌اند و بعضی هم بلند. احادیثی که شیخ در جلسات ذکر کرده، عموماً با تغییرات جزئی، عین احادیث ثبت‌شده در کتاب‌های حدیث‌اند و گاهی کلمات پس‌وپیش شده است که در این‌گونه بحث‌ها ناگزیر به نظر می‌رسد.

در انتهای کتاب شرح مختصری از اوقات احتضار شیخ آمده است که معلوم نیست چه کسی آن را به کتاب افزوده است. به‌هرحال این اثر، حجیم‌ترین کتابی است که اندیشه‌ها و نظرات عرفانی عبدالقادر گیلانی را دربر می‌گیرد.

نسخه‌های خطی این کتاب در کتابخانه‌های ترکیه نگه‌داری می‌شوند و نسخه‌های چاپی آن نیز ابتدا در قاهره، سپس در کراچی، بعد در دمشق، بغداد و بیروت بوده است.