معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تاریخ ایران پس از اسلام، جریان زندگی بس پرنشیب‌وفراز مردمی است که جز فترت‌های کوتاه که در پهنۀ طولانی‌اش چیزی به شمار نمی‌آید، آن هم نه در سراسر ایران، دورۀ آرامش و آسودگی به خود ندیدند. تا اندکی آرام می‌گرفتند و می‌کوشیدند خلل‌ها و ویرانی‌ها و غارت‌ها را کم‌وبیش جبران کنند، بلایی تازه نازل می‌شد و جهانگیران بومی و بیگانه، اشرار و غارتگران و سلطه‌جویان در انواع رنگ و روی و ریا از راه می‌رسیدند و این غیر از قهر زمین و زمان و بروز خشکسالی و قحطی و بیماری و سیل و زلزله است که قسمت اعظم ایران همواره در صف مقدم آن قرار دارد.

این کتاب می‌کوشد تا تصویری کلی از احوال تاریخ ایران ترسیم کند. به این منظور در کنار بررسی‌های تحلیلی تحولات سیاسی و تا اندازه‌ای فرهنگی، به شرح بسیاری از تکاپوهای نظامی یعنی یورش‌ها و جنگ‌های مربوط به ظهور و سقوط دولت‌ها و سلسله‌ها و فرمانروایان ریز و درشت نیز اشاره شده است.

ایران عصر اسلامی به مدت ده قرن، غیر از دورۀ استیلای سلاجقۀ بزرگ و قسمت اول حکومت ایلخانان، ملوک‌الطوایفی بود و هر تکه از آن را فرمانروایی یا خاندانی به دست داشت و اینان عموماً به جنگ و کشمکش با یکدیگر مشغول بودند. بعضی از این خاندان‌ها در خراسان بزرگ و صفحات شمال ایران و قسمتی از قفقاز، دنبالۀ شاهان محلی ایران به روزگار ساسانیان بودند که البته زیرنظر شاه شاهان قلمرو خود را اداره می‌کردند و در دورۀ اسلامی هم بعضی از آنها با فاتحان هم‌داستان شدند و تا چند ده سال بعد قدرت و نفوذ خود را حفظ کردند یا تا مدت‌ها با مسلمانان جنگیدند. از میان آنان می‌توان به خوارزمشاهیان اول یا آل عراق، کابلشاهان، شاهان سغد و مانند آنها در خراسان، باوندیان و دابوئیان و جستانیان در شمال ایران و بعضی خاندان‌های حاکم بر قفقاز اشاره کرد.

بیشتر حکومت‌هایی که سابقۀ آنها به پیش از اسلام می‌رسد، یا نخستین حکومت‌هایی که در عصر اسلامی بنیان نهاده شده‌اند، بر صفحات شرقی و شمالی ایران مستولی بوده‌اند. به همین سبب در این کتاب از تاریخ شرق ایران آغاز شده است و مقصود از شرق، مرکز حکومت این سلسله‌هاست که خاستگاه، تختگاه و بیشتر متصرفات آنها در آن صفحات واقع بود؛ گرچه قلمرو بعضی از آنها گاه تا ایالت‌های جنوبی و مرکزی ایران هم امتداد می‌یافت. ملاک تقدم و تأخر در شرح و وصف فرمانروایی‌ها در این کتاب نیز عموماً تاریخ تأسیس آنهاست.

در بخش نخست کتاب به فتح ایران و عصر خلافت پرداخته شده است. در این بخش از نام ایران و مرزهای آن، زمینه‌ها، از مداین تا سند و ایران در قلمرو خلافت بحث شده است. بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی دولت‌های پس از اسلام دارد که خاندان‌های حاکم بر شرق ایران (طاهریان، صفاریان، سامانیان، خرده‌دولت‌های شرق ایران، غزنویان، غوریان، قراخانیان یا ایلک‌خانیان)، خاندان‌های حاکم بر شمال ایران (باوندیان، علویان شمال ایران، بعضی از خاندان‌های محلی مقارن، زیاریان) و خرده‌خاندان‌های حاکم بر غرب ایران بررسی شده‌اند.

بخش سوم کتاب دربارۀ دولت‌های بزرگ حاکم بر ایران از آل بویه تا سقوط خوارزمشاهیان است. در این بخش به دولت‌های آل بویه، کاکوئیان، سلجوقیان، جانشینان سلاجقه و خوارزمشاهیان بزرگ پرداخته شده است. بخش پنجم مربوط به دورۀ یورش مغولان تا اواخر ایام ترکمانان است که در دوره‌های چنگیزیان و ایلخانان، جلایریان، مظفریان، تیموریان، ترکمانان و ... در آن بررسی شده‌اند. بخش پایانی کتاب اختصاص به بررسی دورۀ صفویه تا سقوط قاجاریه دارد. در بخش مربوط به دورۀ قاجاریه، جنگ‌های ایران و روسیه هم به‌اختصار بررسی شده‌اند. در پایان کتاب افزون بر نمایه‌ها، مهم‌ترین منابع برای مطالعۀ بیشتر بیان شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: فتح ایران و عصر خلافت

بخش دوم: دولت‌های پس از اسلام

بخش سوم: عصر دولت‌های بزرگ: از بوئیان تا سقوط خوارزمشاهیان

بخش چهارم: از یورش مغولان تا اواخر ایام ترکمانان

بخش پنجم: از ظهور صفویه تا سقوط قاجاریه

نمایه

مهم‌ترین منابع برای مطالعۀ بیشتر