معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ادبیات قبل از اسلام حاوی عنصر تصویری است که با آن شناخته می‌شود و فرقی نمی‌کند که این تصویر تشبیه باشد یا تمثیل، استعاره یا رمز، ترکیب‌های تصویری دیگر. واضح است که شیوۀ بیان وقتی نمای خارجی شعر باشد، در این حالت تصویر محتوای داخلی آن و سایر هنرهاست هرچند این یک شرط نیست. اما در عصر اسلامی تغییر اجتماعی ریشه‌ای که در آن دوران اتفاق افتاد، بی‌شک بر تغییر فضای ادبیات نیز سایه افکند؛ هرچند این تغییر از نظر فرق بین تغییر فکری و هنری از یک طرف و فرق بین ادبیات تشریعی (مانند قرآن و سنت) و ادبیات عادی از طرف دیگر در نسبت‌های متفاوتی جلوه کرد که در این کتاب به آن پرداخته می‌شود.

بخش اول کتاب اختصاص به بررسی ادبیات عرب در دوران تشریع اسلام دارد. در اولین فصل این بخش به ادبیات در دوران پیامبر (ص) پرداخته شده است. قرآن کریم و سنت نبوی، متون ادبی را ارائه دادند که اولی (قرآن) دو ویژگی هنر و معجزه را دارد و دیگری سنت نبوی، ویژگی هنری ـ بشری را دارد که خداوند متعال آن را به پیامبر (ص) الهام کرد؛ به طوری که این سنت اقدام به رساندن اصول قرآن کریم می‌کند. در این فصل افزون بر اشاره به ویژگی‌های ادبیات تشریعی و ادبیات قرآن کریم، ادبیات نبوی و احادیث باقی‌مانده از پیامبر اکرم (ص) بررسی شده‌اند.

می‌توان گفت بهترین آثار ادبی که تاریخ شناخته است، در متونی تجلی پیدا می‌کند که امام علی (ع) آن را نوشته است.این دوره یک شخصیت ادبی را که آثار نثری جدیدی را بروز داد که برای نسل‌های آینده نیز یک نمونه شد که تا دوران معاصر نیز ادامه دارد و آن ادبیاتی است که امام علی (ع) از خود بر جای گذاشت؛ به طوری که باعث شد تاریخ‌نگاران ادبی به آن عنوان بلاغت بدهند. فصل دوم از بخش اول کتاب اختصاص به بررسی ادبیات در دورۀ امام علی (ع) دارد؛ در این فصل بخشی نیز به بررسی ادبیات حضرت فاطمه (س) اختصاص یافته است.

بررسی ادبیات دورۀ امام حسن و امام حسین (ع) بدون توجه به حوادث امکان‌پذیر نیست؛ چراکه پدیدۀ تحریف حقایق و جعل حدیث اثرات آن حتی بر مورخان آن دوره که تحت تأثیر تبلیغات مذکور قرار گرفته بودند، بازتاب پیدا کرده بود. در فصل سوم ادبیات این دوره بررسی شده است که ابتدا به ادبیات شرعی پرداخته شده که شامل خطبه‌ها، نامه‌ها و احادیث است؛ این موارد از طرفی منعکس‌کنندۀ وضعیت اجتماعی است و از طرف دیگر مفاهیم اسلامی را که قرآن و پیامبر و علی (ع) مطرح کرده‌اند، بروز می‌دهد و از طرف دیگر با زبان هنری نگاشته شده‌اند که به بررسی تاریخ آن موضوع این کتاب است.

امام سجاد (ع) دارای آثار هنری بزرگی است که از نظر کمیت بعد از امام علی (ع) قرار می‌گیرد؛ همان‌طور که از نظر کیفیت با ویژگی‌های خاصی متمایز است و در رأس این آثار ادبیات دعاست که امام سجاد (ع) به آن ویژگی‌های فکری و هنری منحصربه‌فردی بخشیده است. ایشان ادبیات شهوت جنسی، بیهوده‌گویی و شراب‌خواری که در این دوره فعالیت می‌کرد را با آثار ادبی خاصی مورد مقابله قرار داد که از طرفی به نقد اوضاع منحرف و از طرف دیگر به ساختن شخصیت اسلامی در دو سطح فردی و اجتماعی پرداخت. فصل چهارم از بخش نخست این کتاب اختصاص به بررسی ادبیات دورۀ امام سجاد (ع) دارد.

در دورۀ امام باقر و امام صادق (ع) همان‌طور که اختلاط فرهنگی از طریق ترجمۀ فرهنگ‌های یونان، فارس و هند در زمینۀ ادبی و در زمینۀ علوم انسانی دیگر مثل منطق و فلسفه و در زمینۀ علوم محض و کاربردی موجب انتقال این افکار شد، این نوع از ترجمه که در اواخر این دوره مشاهده می‌شود، باید موجب ظهور گروه‌های ادبی در مقابل دیدگاه‌های ادبی قبلی می‌شد که این دو دیدگاه همراه با جنگ انتقادی بود. با امام باقر (ع) دورۀ علمی آغاز می‌شود تا آنجا که ایشان و امام صادق (ع) هزاران نفر شاگرد پرورش می‌دهد و از این‌رو متون برجای‌مانده از آن دو حجم بزرگی را در مقایسه با دیگر متون شکل می‌دهد. فصل پنجم بخش نخست دربارۀ ادبیات این دوره است و جنبه‌های مختلف آن را کاویده است.

ادبیات دورۀ امام کاظم (ع) تا امام جواد (ع) از سال 148 تا 220 هجری به طول می‌انجامد. این دوره دارای ویژگی پیشرفت قابل ملاحظه‌ای است؛ به طوری که دورۀ قبلی برای این تحول زمینه‌سازی کرد و این مسئله رشد کرد و به مرحلۀ پختگی رسید، بدون اینکه در شرایط ثابتی باقی بماند و بلکه ثابت‌بودن در ویژگی‌های هنری را دورۀ بعدی شاهد آن بود. فصل ششم بخش نخست به بررسی ادبیات این دوره اختصاص یافته است.

دورۀ دو امام عسکری (ع) از سال 225 هجری تا 260 هجری است. انقلاب‌هایی که در این دوره اتفاق می‌افتد، در آثار ادبی این دوره بازتاب پیدا می‌کند؛ مانند آنچه بر نوع زندگی سیاسی به طور کلی در مطلق آثار ادبی نیز اثر می‌گذارد. همچنین در این دوره هنر تألیف و تحقیق ادبی ظهور پیدا می‌کند و حجم این فعالیت به شکل قابل ملاحظه‌ای در زمینۀ نقد، بلاغت، تاریخ ادبیات و مسائل ادبی به طور کلی زیاد می‌شود؛ همان‌طور که هنر نامه‌نگاری، خاطره و مانند آن در ادامۀ دوره‌های قبلی استمرار می‌یابد. در آخرین فصل بخش نخست به این دوره پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی ادبیات دورۀ حضرت مهدی (ع) دارد؛ ادبیات این دوره به سه مرحله تقسیم می‌شود: دورۀ نواب چهارگانه، ادبیات دورۀ شکوفایی فرهنگی و ادبیات دورۀ وسط که با نزدیکی دورۀ حدیث به پایان می‌رسد. این سه دوره در بخش دوم کتاب بررسی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌درآمد

زندگی اجتماعی و ارتباط آن با پیدایش ادبیات

عنصر فکری و هنری

بخش اول: ادبیات در دوران تشریع اسلام

فصل اول: ادبیات در دوران پیامبر (ص)

فصل دوم: ادبیات در عصر امام علی (ع)

فصل سوم: ادبیات در دوره امام حسن و امام حسین (ع)

فصل چهارم: ادبیات در دوره امام سجاد (ع)

فصل پنجم: ادبیات در دوره امام باقر و امام صادق (ع)

فصل ششم: ادبیات در دوره امام کاظم، امام رضا و امام جواد (ع)

بخش دوم: ادبیات در دوره غیبت یا دوره امام مهدی (ع)

فصل اول: ادبیات در دوره نواب چهارگانه

فصل دوم: ادبیات در دوره شکوفایی فرهنگی

فصل سوم: ادبیات در دوره وسطی